Szumiłowo
Prowadzone od lat prywatne studia i poszukiwania związane z Kostrzynem pozwoliły mi zgromadzić szeroką literaturę dotyczącą m. in. Szumiłowa.
Zapraszam, więc do spaceru po Szumiłowie.
Józef Piątkowski
W ciągu dziejów wieś tę różnie nazywano: Schawnburg, Schowenborg, Schonenburgk, Schanenburgk, Schaumburg an der Oder, Alt Schaumburg i Schaumburg. Ta ostatnia nazwa przetrwała do 1945 roku. Językoznawcy i historycy tłumaczyli pierwotną nazwę jako: „piękny zamek” bądź „widokowy zamek”. Stąd przypuszczenia, że w odległych wiekach znajdował się tu zameczek, strzegący przejścia przez Odrę. Z kolei ostatnia nazwa związana jest z położeniem nad rzeką (Schaum - niem. piana). Komisja Ustalania Nazw Miejscowych w 1945 troku przetłumaczyła niemiecką nazwę na Szumiłowo i tak zostało do dziś.
Historyczne związki z Kostrzynem
Po raz pierwszy na pisanych kartach historii naszego regionu nazwa wsi pojawiła się w 1405 roku. Zanotowana została w spisie dóbr biskupstwa lubuskiego jako SCHAWNBURG. Należała wówczas do dekanatu kostrzyńskiego, na rzecz którego parafianie z tej miejscowości zobowiązani byli do opłaty 4 talentów (960 fenigów) podatku kościelnego tzw. katedraticum. Niektórzy znawcy historii Nowej Marchii twierdzą, że wieś istniała zapewne wcześniej w XIII wieku. Prawdopodobnie już 740 lat temu, przy okazji podpisania traktatu margrabiami askańskimi a Templariuszami, Szumiłowo zostało potwierdzone jako własność tego zakonu. Traktat ten został zawarty na dworze margrabiego Jana I w Tangelow (Turzegłowy) dnia 31 grudnia 1262 roku, a Szumiłowo nazywało się NYVIK.
Niezwykle ciekawą hipotezę powstania Szumiłowa przedstawił Paul Niessen wybitny niemiecki znawca historii Nowej Marchii. Otóż historyk ten stwierdził w 1902 roku, że wieś zastała założona przez holsztyńskiego rycerza von Schaumburg, stąd nazwa miejscowości. Hipotezę tą potwierdza m.in. fakt zawarcia małżeństwa margrabiego Ottona IV z hrabianką holsztyńską z domu Schaumburg.
Studiując najstarsze dzieje ziemi kostrzyńskiej, które niestety toną w mrokach historii, natrafiamy często na różne opisy jej początków. Pewne jest to, że w X wieku nie ominęły tych terenów walki związane z tworzeniem się zrębów państwa polskiego za czasów Mieszka I. Jedna z najstarszych kronik sporządzona ręką Widukina z Korwei, zatytułowana „Kronika dziejów saskich”, wspomina o bitwie naszego władcy z Wieletami, którymi dowodził niemiecki hrabia Wichman. Bitwa ta rozegrała się we wrześniu 967 roku, na północ od ujścia Warty do Odry pod nieznanym z nazwy grodem. Starcie zakończyło się całkowitym zwycięstwem Mieszka I. Zginął Wichman a polscy wojowie zajęli obóz i zdobyli bogate łupy. Choć żaden z historyków nie pokusił się o dokładne sprecyzowanie miejsca tej bitwy, można przypuszczać, że toczyła się ona pomiędzy Kostrzynem a Szumiłowem.
W Kostrzynie już w X wieku dopatruje się istnienia grodu, w którym, podobnie jak i w Szumiłowie znajdowało się dogodne przejście przez Odrę. Właśnie te właściwości topograficzne terenu zostały zapewne wykorzystane przez Mieszka dla obejścia i okrążenia wojsk Wichmana, dzięki czemu odniósł on zwycięstwo. Muszę jednak podkreślić, że jest to tylko moja hipoteza, której brak jest szeregu argumentów, z badaniami archeologicznymi włącznie. Przejdźmy zatem do dalszych, znanych i potwierdzonych historycznie informacji związanych z Szumiłowem.
Tereny, na których leży Szumiłowo zostały opanowane na przełomie XII i XIII wieku przez, Askańczyków, którzy panowali do 1323 roku, kiedy to władzę przejęli Witellsbachowie. Po nich władcami Ziemi Kostrzyńskiej zostali Luksemburgowie, którzy dzierżyli tu władzę w latach 1373 - 1402. Kolejnymi włodarzami tych ziem zostali Krzyżacy, którzy 19 września 1455 roku odsprzedali Nową Marchię margrabiom brandenburskim. Właśnie z tego okresu tj. 1460 roku, pochodzi potwierdzenie praw do Szumiłowa dla Joanitów.
W 1535 roku na mocy testamentu elektora brandenburskiego Joachima I wieś wraz z Nową Marchią otrzymał jego syn Jan Hohenzollern. Margrabia Jan, zwolennik reformacji, zsekularyzował dobra Joanitów i w ten sposób Szumiłowo 15 czerwca 1540 roku znalazło się w jego posiadaniu, a tym samym w granicach Księstwa Kostrzyńskiego. Funkcjonował tu prężny folwark zapewniający dostawy żywności na dwór książęcy w Kostrzynie. Oprócz tych powinności mieszkańcy wsi zobowiązani byli do odpracowania sześciu dni roboczych w roku przy budowie fortyfikacji twierdzy. Władca ten na rzecz swoich poddanych czynił wiele nadań. Tą drogą dobra ziemskie w Szumiłowie otrzymał szlachcic nowomarchijski, mieszkaniec Kostrzyna, Hans von Sydow. Wieś była miejscem przyznania przywileju dla komtura łagowskiego Abrahama von Grunberg. 15 lutego 1605 roku elektor brandenburski potwierdził mu tu właśnie prawa do prowadzenia apteki dworskiej w Kostrzynie. Dobra te następnie odkupił kanclerz nowomarchijski Hans von Borne, który był właścicielem dóbr w Szumiłowie w 1616 roku, a zamek posiadał w Barnówku.
Nie ominęły wsi burzliwe dzieje podczas wojny trzydziestoletniej (1618-1648). Była wielokrotnie plądrowana i grabiona w czasie przemarszów różnego rodzaju wojsk, przez Nową Marchię. 19 stycznia 1631 wieś zajęły odziały szwedzkie króla Gustawa Adolfa. Przejście i bród przez Odrę znajdujący się na skraju Szumiłowa posłużył Szwedom do urządzenia tu bardzo ważnej przeprawy mostowej. Podczas blokady Kostrzyna służyła dla ruchu wojska po obu brzegach rzeki. Zbudowany przez szwedzkich saperów most wykorzystany był m.in. do przeprawy armii szwedzkiej po zwycięstwie Gustawa Adolfa pod Breitenfeld. Mostu tego, jako ważnego strategicznie obiektu, strzegły cztery angielskie kompanie posiłkowe i baterie artylerii ciężkiej pod dowództwem markiza Hamiltona.
Więcej wiadomości o Szumiłowie pochodzi z XVIII wieku. Po utworzeniu Królestwa Prus został przeprowadzony spis powszechny, obejmujący wszystkie dziedziny życia państwowego. Dzięki zachowanym źródłom możemy dowiedzieć się wielu szczegółów dotyczących tej wsi. Spis sporządzony w latach 1718/1719 informuje, że wieś posiadała 41 łanów, z czego 33 należały do chłopów a reszta do zagrodników. W 1718 roku odnotowano w Szumiłowie 90 mieszkańców, wśród których wymieniono 16 chłopów, 4 zagrodników, 6 domowników, kościelnego, pasterza i karczmarza. Ten ostatni o nazwisku o nazwisku Mirriss warzył i szynkował 120 beczek piwa rocznie. Chłopi szumiłowscy trudnili się rolnictwem i hodowlą. Uprawiano w tym czasie m.in.: żyto, jęczmień, owies, groch, grykę, konopie i len. Hodowano konie, krowy, owce, świnie, gęsi i kury. Kilku chłopów posiadało pszczele barcie. Domownicy zajmowali się tkactwem i krawiectwem. Pomimo nadrzecznego położenia wsi nie zanotowano w niej rybaków. Dzięki skrupulatności pruskich urzędników znane są również nazwiska mieszkańców ówczesnego Szumiłowa, którymi byli: Behrudt, Bertsch, Gasse, Halberstadt, Hanf, Kackernitz, Lange, Luche, Masche, Mirriss, Rogge, Roseler, Rusch, Schade, Schilling, Schulze, Schwirtzke i Wilcke. Kościół w Szumiłowie stanowił w tym czasie odrębną parafię do której należały wsie: Drzewice, Kaleńsko, Chlewice, Namyślin i Porzecze.
Z ówczesnej koniunktury oraz liberalnych praw w Królestwie Pruskim skorzystało wielu mieszkańców Szumiłowa, dzięki swojej pracy uzyskali wysoki status majątkowy umożliwiający im przyjęcie do prawa miejskiego Kostrzyna. Wśród pierwszych osiemnastowiecznych obywateli naszego miasta pochodzących z Szumiłowa byli: Thomas Glaser, Martin Tensschnan, Mathias Basch i Gottfried Torn.
Po drugiej wojnie śląskiej (1744 - 1745) tereny wokół Szumiłowa wraz z przejściem przez Odrę stały się areną wielkich manewrów armii pruskiej, którymi dowodził osobiście Fryderyk II. „Gry wojenne” Fryderyka przeprowadzone zostały w oparciu o twierdzę Kostrzyn w 1747 i 1751 roku. Zorganizowane z wielkim rozmachem ćwiczenia okazały się niezwykle przydatne w toku kolejnej wojny rozpętanej przez pruskiego króla.
Wojna siedmioletnia (1756-1763) tzw. III wojna śląska w 1758 roku ogarnęła tereny Brandenburgii. Armia rosyjska pod dowództwem generała Wilhema Fermora stanęła u wrót Kostrzyna. Rosjanie po nieudanej próbie zdobycia miasta i twierdzy z marszu, ostrzelali je we wtorek 15 sierpnia 1758 roku. W wyniku bombardowania artylerii rosyjskiej, wyposażonej w ówczesny „cud” techniki - haubicę Szuwałowa, spłonęła cała zabudowa miejska. Doszczętnie zniszczono renesansowy zamek, kościół i inne gmachy użyteczności publicznej. Całkowitemu zniszczeniu uległo wiele cennych zabytków, archiwa państwowe, miejskie i kościelne. Spłonęły zbiory biblioteki zamkowej, kościelnej i szkolnej oraz wiele innych cennych materiałów zdeponowanych w twierdzy przez miasta nowomarchijskie i mieszkańców okolic Kostrzyna.
21 sierpnia armia rosyjska rozpoczęła budowę przeprawy mostowej pod Szumiłowem w celu przerzucenia swych wojsk na lewy brzeg Odry. W ten sposób po raz trzeci w historii (wliczając hipotezę o bitwie Mieszka I z 967 roku) Szumiłowo stało się bardzo ważnym punktem strategicznym w działaniach wojennych w okolicy Kostrzyna. Jakże pożyteczne okazały się teraz „gry wojenne” Fryderyka. Szybkim marszem z Ołomuńca na Morawach, przemieścił swoje wojska pod Kostrzyn. Jego straż przednia pod dowództwem generała porucznika Heinricha Manteuffla z marszu rozwinęła stanowiska naprzeciwko Szumiłowa. Z zajętych stanowisk artyleria pruska zniszczyła na rozkaz Fryderyka przeprawę mostową. Od ognia artyleryjskiego zapaliły się również zabudowania wsi. Szumiłowo legło w zgliszczach w nocy z 21 na 22 sierpnia 1758 roku, dzieląc tragiczny los Kostrzyna. We wtorek 22 sierpnia 1758 roku, spłonęło 41 domów, 26 stodół i 57 stajni. Również wielu mieszkańców zginęło w płomieniach, inni padli od pik i kul rosyjskich.
Fryderyk w obliczu nieuchronnego starcia z Fermorem postanowił i z powodzeniem przeprowadził fortel. Posiadając 36 tysięczną armię i 116 dział upozorował przeprawę przez Odrę pod Szumiłowem, podobnie jak chcieli to uczynić Rosjanie. Fermor posiadający 44 tysiące żołnierzy i 250 dział, nie chciał pozwolić na przeprawę armii pruskiej na prawy brzeg Odry. Baterie rosyjskie w liczbie 150 dział rozmieszczone pod Szumiłowem stanowiły przeszkodę nie do pokonania. 22 sierpnia, słynący z wysokiego kunsztu strategicznego Fryderyk, nakazał budowę pozorowanej przeprawy, by Rosjanie mogli ją niszczyć. Wiążąc poważne siły artylerii rosyjskiej pomiędzy Warnikami – Kostrzynem a Szumiłowem, armia pruska przeprawiła się 23 sierpnia 1758 roku po trzech mostach pontonowych w Gozdowicach. Następnego dnia wojska Fryderyka wyszły na tyły armii rosyjskiej, pod Sarbinowem. 25 sierpnia 1758 roku stoczona została jedna z najkrwawszej bitew XVIII stulecia, Straty Rosjan szacuje się na 23 tysiące ludzi i 85 dział, Prusacy stracili zaś 13 tysięcy żołnierzy i 26 dział. Oznacza to, że podczas tej bitwy życie straciła prawie połowa walczących.
Po zakończonej wojnie Fryderyk II docenił rolę tej i ofiarę Szumiłowa i podobnie jak w przypadku Kostrzyna nakazał, na koszt państwa, szybkie jego odbudowanie. Z tego okresu pochodzi dokument sporządzony przez tutejszego pastora Friedricha Schildnera. Sporządzony 29 czerwca 1769 roku wymienia między innymi osoby zaangażowane przy odbudowie szumiłowskiego kościoła. Dzięki zapisom pastora dowiadujemy się, że w pracach przy budowie świątyni zaangażowani byli: krajowy budowniczy Friedricha Noach z Kostrzyna, majstrowie Johann Peipe i Chrystian Noach, sołtys Peter Roseler, ławnicy Peter Buche i Peter Grundesmann oraz kościelny Johann Altrichter. Jedenaście lat później wieś tętniła nowym życiem, a jej ozdobą zostały nowo wybudowane kościół i szkoła. W 1774 roku do szumiłowskiej szkoły uczęszczało już 54 uczniów. W tym czasie dobra ziemskie wraz z majątkiem należały do Fridricha von Burgsdorff.
W 1785 roku dotkliwa powódź spowodowała znaczne straty w gospodarstwach rolnych. Kolejny powodziowy kataklizm nawiedził Szumiłowo w 1787 roku. W obu przypadkach mieszkańcy otrzymywali odszkodowania z kasy państwowej adekwatne do strat. W 1785 – 2500 talarów, a w 1787 – 4835 talarów. Po tej ostatniej powodzi zakończone zostały prace związane z regulacją Warty i Odry oraz budową Kanału Fryderyka Wilhelma. Kostrzyn uzyskał w ten sposób dogodne połączenie z Krótkim Przedmieściem (dzisiejszy Kostrzyn), a Szumiłowo nowe tereny do zagospodarowania. Po prawej i lewej stronie Odry uzyskano około 3000 mórg ziemi, dzięki czemu na lewym brzegu Odry powstała osada pod nazwą Neu Schaumburg (Nowe Szumiłowo – tłum. J.P.). Warto podkreślić, że nazwa wsi została zapisana i umieszczona w 1792 roku w 57 tomie Wielkiej Encyklopedii Ekonomiczno-Technicznej Krunitza jako SCHAUENBURG.
Ważną rolę odegrała wieś w XIX wieku. Po raz kolejny jej losy związane były z Kostrzynem. Opanowane w 1806 roku przez Francuzów miasto, zostało w 1813 roku ponownie otoczone przez Rosjan. I znów rozbrzmiały działa, niosąc zniszczenie i śmierć wśród obrońców twierdzy kostrzyńskiej. Tym razem los był jedna łaskawy dla Szumiłowa. We wsi stanęły obozem wojska rosyjskie, prowadzące blokadę Kostrzyna. Garnizon francuski choć liczny nie był w stanie prowadzić działań w terenie. W sierpniu 1813 roku wojska rosyjskie blokując twierdzę zluzowały oddziały pruskie, a blokadę Kostrzyna przebiegającą również przez Szumiłowo, kierował major Carl von Clausewitz (późniejszy generał pruski i teoretyk wojskowy). Na rozkaz dowodzącego blokadą Kostrzyna w Szumiłowie wybudowany został po raz kolejny w historii most pontonowy. Funkcjonował on od początków stycznia 1814 roku do końca blokady twierdzy.
30 kwietnia 1815 roku Marchia Brandenburska została przekształcona w Prowincję. Rok później utworzony został powiat kostrzyński. W tym samym roku Szumiłowo znalazło się w jego granicach i administracji. Związek ten trwał do 1839 roku, kiedy to zlikwidowano powiat w Kostrzynie a Szumiłowo włączono do gminy wiejskiej w Boleszkowicach powiatu chojeńskiego.
W okresie napoleońskim w 1809 roku wieś liczyła 339 mieszkańców i 35 domów. Kolejne lata przyniosły dalszy rozwój wsi. W 1841 roku funkcjonował tu młyn i kuźnia. W marcu 1888 roku odwilż i ulewne deszcze spowodowały olbrzymie straty materialne zarówno w Kostrzynie jak i Szumiłowie. Mieszkańcy obu tych miejscowości zmuszeni byli nawet do opuszczenia swoich domów, ratując dobytek i inwentarz.
Nowy, wybudowany w stylu neogotyckim, murowany kościół został ukończony w 1903 roku. Budowla ta posiadała wysoką, strzelistą wieżę, na której zamontowano dzwon o średnicy 66 cm oraz zegar. Po pierwszej wojnie światowej przed kościołem stanął pomnik upamiętniający poległych mieszkańców . W czasie drugiej wojny światowej proboszczem w Szumiłowie był kapłan o nazwisku Bolle. Parafia szumiłowska razem z Dębnem podlegała Diecezji Kostrzyńskiej.
W 1939 roku Szumiłowo liczyło 633 mieszkańców i 198 gospodarstw domowych.
Podczas działań wojennych 4 i 5 lutego 1945 roku wieś zajęły pododdziały 5 Armii 1 Frontu Białoruskiego dowodzone przez generała Nikołaja Bierzarina (późniejszego komendanta wojskowego Berlina). W nieznanych bliżej okolicznościach część wsi wraz z pięknym kościołem uległy zniszczeniu.
Po wojnie Szumiłowo znalazło się jako gromada, w gminie Boleszkowice powiatu chojeńskiego województwa szczecińskiego. W 1949 roku wieś liczyła 257 mieszkańców. Od 1 stycznia 1955 roku miejscowość ta była sołectwem w gromadzie Namyślin, liczącą 250 mieszkańców. W tym czasie wieś (do 1959 roku) posiadała silną, bo duchową więź z Kostrzynem. Należała bowiem do tutejszej parafii.
Kolejna reforma administracji spowodowała, że od 1 stycznia 1973 roku Szumiłowo weszło jako sołectwo w skład gminy Boleszkowice, a wraz z nią do województwa gorzowskiego. I znów losy zbliżyły wieś do Kostrzyna, a właściwie do powstałego tu 8 września 1975 roku Zakładu Opieki Zdrowotnej.
W 1978 roku we wsi mieszkało 248 osób, a w 1988 – 236.
Od 1990 roku miejscowość została podporządkowana Urzędowi Rejonowemu w Myśliborzu. W latach dziewięćdziesiątych mieszkańcy wsi oraz ówczesne władze Kostrzyna na czele z burmistrzem Marianem Firsztem i przewodniczącym RM Józefem Żarskim zainicjowali ideę połączenia obu miejscowości. Idea ta zaowocowała podjęciem stosownych uchwał w Szumiłowie i Kostrzynie. 14 grudnia 1995 roku Rada Miejska w Kostrzynie pojęła uchwałę nr XIV/145/95 w sprawie połączenia sołectwa Szumiłowo z Kostrzynem nad Odrą.
Szumiłowo od 1 stycznia 1999 roku wraz z gminą Boleszkowice znalazło się w nowopowstałym powiecie myśliborskim – województwa zachodniopomorskiego.
W 1997 roku zagrożone powodzią „tysiąclecia” Szumiłowo ewakuowano. Część mieszkańców znalazła schronienie w Sarbinowie. W tym samym roku wielką niespodziankę, potwierdzającą po raz kolejny, nierozerwalne związki Kostrzyna z Szumiłowem, sprawili harcerze. 20 grudnia 1997 roku, 10 Drużyna Harcerska „Anakonda” z Kostrzyna wraz z międzychodzkimi harcerzami zorganizowała gwiazdkę dla dzieci z Szumiłowa. Inicjatorzy akcji druhowie Bartosz Piątkowski i Rafał Littke zebrali blisko 800 zł, za które ufundowali dzieciom świąteczne paczki oraz gry do świetlicy miejskiej.
Nowy XXI wiek przyniósł po licznych perypetiach i pertraktacjach włączenie Szumiłowa w granice Kostrzyna. Szumiłowo liczące 239 mieszkańców i ponad 475 ha powierzchni znalazło się w granicach miasta. Stało się to anno domini pierwszego stycznia dwutysięcznego trzeciego roku.
Nasze miasto wzbogaciło się o dodatkowe 48,9 ha gruntów ornych, 196,46 ha użytków zielonych, 111,46 ha lasów oraz 118,45 ha terenów zabudowanych.
Osiedle Szumiłowo posiada swoje ulice: Kostrzyńska, Piaskowa, Brzozowa, Grzybowa (poprzednio* Akacjowa), Odrzańska (poprzednio Nowa), Familijna (poprzednio Boczna), Wesoła (poprzednio Polna) i Brzoskwiniowa (poprzednio Ogrodowa). Zarejestrowane jest tu czternaście firm, wśród których 3 prowadzą usługi transportowe, a inne zajmują się handlem, naprawą samochodów. Funkcjonuje również zespół muzyczny, pracownia zdobnicza, zakład związany z utrzymaniem i konserwacją zieleni oraz dwa gospodarstwa rolne.
Józef Piątkowski
* - zmiany nazw ulic dokonano Uchwałą Rady Miasta Kostrzyn nad Odrą Nr IV/29/03 z 21 stycznia 2003 roku w sprawie zmiany nazw ulic w obrębie Szumiłowo miasta Kostrzyna nad Odrą - przyczyna zmiany nazw: istnienie takich samych nazw ulic w Kostrzynie nad Odrą
(dop. W. Bień)
.png)
